چندصدایی و چندشخصیتی در رمان پسامدرن ایران با نگاهی به رمان اسفار کاتبان از ابوتراب خسروی

اسفار کاتبان از ابوتراب خسروی، به اعتبار حضور صداهای چندگانة شخصیت‌‌ها با‌هم و در‌هم، متنی چندصدایی تلقی می‏شود. چندصدایی اصطلاحی ‏است که باختین برای اشاره به رمان‌‌های داستایفسکی از آن استفاده کرد، که، در آن‌ها، شخصیت‌‌ها به گونه‏ای به مکالمه با هم می‌‌پردازند. در رمان‌‌های پیشامدرن، راوی گویندة مسلط در کل متن بود که اجازة هیچ‌‌گونه ابراز عقیده‌‌ای را به شخصیت‌‌ها نمی‌‌داد. در دورة مدرن، این تسلط کامل راوی از بین می‌‌رود و برابری قدرت شخصیت‌‌ها و راوی را در بیان عقایدشان شاهدیم. حال در دورة پسامدرن، این برابری به‏استقلال کامل شخصیت‌‌ها در متن بدل می‏شود و شخصیت‌‌ها حتی گاه از راوی/ نویسندة رمان نافرمانی می‌‌کنند. به این‏ترتیب، متن شاهد حضور آواهای متعدد می‏شود و، از طریق چندصدایی، سرشت متکثرگونة فضای پسامدرنیستی را می‌‌نمایاند. حال سؤال این ‏است که چندصدایی چگونه در متن تجسم‏ یا، به عبارتی، متنیت می‌‌یابد. بر این اساس، در این مقاله، تأکید روی بازتاب ذهنیت شخصیت‌‌ها در زبان آن‌ها‏ست. بنابراین، با بررسی ترکیب و رقابت انواع متفاوت شخصیت‌‌ها و نیز حضور دیگر شخصیت‌‌ها در ذهن ‏یک شخصیت، چگونگی شکل‌‌گیری کانونی‌‌سازی درونه‌‌گیری‌‌شده و تأثیر آن در ایجاد چندصدایی متن نشان داده خواهد شد. با توجه به متن‌‌های نمونه‌ای که در بخش تحلیل داده‌ها آورده شده، ما نه تغییر مدام زاویة دید بلکه‏ حضور کانونی‏سازهای چندگانه را شاهدیم که کانونی‌‌شونده‌های دیگر را در خود جمع می‌کند. این کانونی‌شونده‌ها گاهی افراد دیگری‌‌اند و گاهی خودِ دیگرِ کانونی‌ساز. بنابراین، هنگام بازگویی مطالب از زبان کانونی‌‌سازِ چندگانه، ضمیر‌های اول‏شخص و سوم‌شخص را می‌بینیم که از جانب خودِ کانونی‌ساز برای اشاره به خود به‌کار می‌رود: خودِ عینی و خودِ ذهنی‌اش، یعنی ضمیر‌های «من» و «او». بدین‌ترتیب، صداهای متفاوت تأثیر زبانی خود را در متن تجسم می‌بخشند و متن، به‌‌واسطة چند‌‌شخصیتیِ حاصل از این خودهای متفاوت، چندصدایی‏بودن خود را متجلی می‌سازد.